Çang Say kimdir? Hayatı ve eserleri: (1020-1077) Çinli bilge. Konfüçyus’un düşüncelerini yeni bir yorumdan geçirerek Yeni-Konfüçyusçuluk akımının doğmasına olanak sağlamıştır. Yaşamı, öğrenimi konusunda yeterli bilgi yoktur. Bütün bilinenler, sonradan, öğrencileri aracılığıyla, kendisinden aktarılan özdeyişler ve alıntılara dayanmaktadır. Çang Say’ın üzerinde durduğu sorunlar, eski Çin felsefesinin, özellikle Konfüçyus’un işlediği temel konulardır. Bu konular da evren, bilgi, oluş, istenç, değişme, dönüşme, uyum, ilke gibi her çağda ele alınan, yorumlanan sorunları içerir.
Çang Say’a göre evren, varlık türlerini kapsayan uyumlu, düzenli
bir “bütün”dür. Bu bütünün oluşmasını sağlayan ana ilke “Çi”dir. Çi’nin biri
devinme, öteki durağanlık olmak üzere iki temel özelliği vardır. Çi, kendi
bütünlüğü içinde, belli gelişim aşamalarından geçerek son biçimini almıştır.
Çi’nin, son biçimini almadan önceki durumu, “tay su” denen kesin boşluktur. Bu
kesin boşluk yoğunlaşmaya başlayınca. Çi’nin gelişimi de gerçekleşme olanağı
bulmuştur. Çi’nin “oluş”u gerçekleştiren iki karşıt eylemi vardır. Bunlardan
biri yoğunlaşma, öteki dağılmadır.
Çang Say’ın geliştirdiği kurama göre oluş’un gerçekleşmesinde
yoğunlaşma ve dağılma ile bağlantılı olan iki eylem daha vardır, bunlar da
değişme- dönüşme adını alır. Değişme ve dönüşme eyleminde varlık türleri ortaya
çıkar. Değişme ve dönüşme sonsuz bir süreçtir, belli bir yasaya bağlıdır. Çang
Say bu değişmeyen, yöneten, düzenleyen yasaya “tao” adını verir. Tao, bütün
evrenin ana ilkesi olan, Çi’nin gelişmesinde de başlıca kural niteliğindedir.
Çi’nin, Tao’ya göre gerçekleşen değişme ve dönüşmesinde iki karşıt durum
vardır. Bu durumlardan biri olumlu (artı) olan “yank”, öteki olumsuz (eksi)
olan “yin” dır. Bu karşıtlar arasında uyum ve birlik sağlayan ilke, gene,
Tao’dur. Tao’nun başka bir özelliği de “büyük uyum” olmasıdır. Öte yandan,
Çi’nin devinmesini yöneten ve kaynağı Tao’da bulunan bir yasa daha vardır, buna
“Li” denir. Bu yasa Çi’nin özünde vardır, kişinin istencine bağlı değildir.
Bilgi konusunda, Çang Say, deneyci bir görüşü benimsemiştir. Ona
göre bilginin kaynağı duyularla sağlanan duyumlardır. Dış evren ancak duyularla
bilinebilir. Oysa uyumun, düzenin temel ilkesi olan Tao’nun bilgisi duyularla
sağlanamaz; o, içkindir.
Çang Say, kendisinden sonra gelenler üzerinde, uzun süre etkili
olmuş, Konfüçyus’tan kaynaklanan gelenekçi Çin felsefesinin gelişmesinde,
Yeni-Konfüçyusçuluk akımının doğmasında öncülük etmiştir. Onun izini sürenler,
gelenekçi Çin felsefesinin temel ilkelerim içeren özdeyişlerim çok geniş bir
alana yayarak tutunmasını sağlamışlardır.
Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri
Ansiklopedisi, Cilt 29, Anadolu yayıncılık, 1984.
Yorumlar kapalı.