Çan Kay-Şek kimdir? Hayatı ve eserleri

Çan Kay-Şek kimdir? Hayatı ve eserleri: (1887-1975) Çinli asker ve siyaset adamı. Kuomintang partisinin önderlerindendir; 1949-1975 arasında Taiwan’daki Milliyetçi Çin Cumhuriyeti’nin cumhur­başkanlığını yapmıştır. Çan Kay-Şek (Chiang K’ai-shek) 31 Ekim 1887’de Çin’in Kuzeydoğusu’ndaki Çekiang ilinde doğdu, 5 Nisan 1975’te Taiwan’da öldü. Orta halli bir tüccar ailesinin oğluydu. Küçük yaşta sayılı tüccarlardan dedesinin yanında klasik bir eğitim gördü.

1842 Afyon Savaşı’ndan sonra kapitülasyonların ve savaşın
yarattığı iç ve dış bunalımlar sonucu, 1644’ten beri Çin’in hakimi Mançu
kökenli Çing hanedanı zayıflamıştı. 1890’lardan başlayarak Çin milliyetçiliği
ve kalkınma hareketleri başlamış, aydın­lar ve geniş kitlelerde milliyetçilik
ve reform düşünce­si yaygınlaşmıştı. 1911 ’de Mançular’ı deviren Sun Yat Sen,
1894’te Çin’in ilk devrimci örgütünü (Çin’in Yeniden Doğuşu İçin Birlik)
kurduğu yıllarda, Çan henüz 7 yaşındaydı. Daha sonra yaygınlaşan milliyet­çilik
akımı ortamında Çan, 1906’da Pao-t’ing askeri okuluna girdi. 1907-1911 arasında
Japonya’ya ilk yollanan öğrenciler arasındaydı. Japonya deneyi Çan’ı döneminin
genç kuşakları gibi çok etkiledi. Yaşamı boyunca, Japon disiplini ve
ideallerini benim­sedi ve bunları II. Dünya Savaşı yıllarında yaratmaya
çalıştığı bir “devlet ideolojisi”nin parçası haline getir­meye çalıştı.
Japonya’da bulunduğu yıllarda, Sun Yat Sen taraftarlarının hareketine girdi.
1911’de Çin’de çıkan ayaklanmaları duyunca, ülkesine döndü ve Mançular’ı
deviren mücadeleye katıldı.

1912’de Çin Cumhuriyeti’ni kuran devrimciler, siyasi ve askeri
güçlerinin yetersizliğinden, hükümeti, eski düzenin bürokrat-askerlerinden
Yüan-Şih-kay’e devrettiler. Yüan ise kişisel idaresini kurmak için Sun Yat
Sen’in partisini bastırmaya kalktı. Çan ve öbür devrimciler 1913’te tekrar
Japonya’ya kaçmaya mec­bur oldular. 1915’te Sun’un üçüncü devrimiyle Yüan
iktidardan düşürüldü. Ancak, ülkedeki siyasi bölün­menin, iç çatışmaların ve
Batılı devletlerin baskısı altında kalan yeni hükümet, ülkeyi idaresi altında
birleştiremedi. 1916’dan sonra Çin uzun yıllar bölge­lerde egemen olan asker
bürokrat diktatörlerin, “savaş beyleri”nin rekabet ve çatışmasına sahne oldu.

Çan Kay-Şek 1918’de Güney Çin bölgesinde bazı bölge savaş beylerinin
de desteklediği Sun Yat Sen’in yeni kurduğu Koumintang (Kuo Ming-t’ang) (KMT)
partisine katıldı. Siyasi düşüncelerinden çok, askeri yeteneğiyle ilgi çeken
Çan, KMT’nin askeri kanadında görev yaptı. Bu sıralarda KMT hükümeti, ülkeyi
birleştirmenin ancak yeni ve çağdaş bir orduyla mümkün olacağına karar
vermişti.

1920’lerin başında Çin’le Sovyetler Birliği arasın­da gerçekleşen
askeri ve siyasi bir yakınlaşmayla birlikte Sovyetler Birliği KMT hareketini
ulusal kurtuluş hareketi olarak desteklemeye başlamıştı. Çan bu sırada
Sovyetler Birliği’nde askeri eğitim gördü. Dönüşünde ÇKP (Çin Komünist Partisi)
üyesi Çu En-Lay’ın siyasi komiser olduğu Vampoa Askeri Akademisi’nde görev
aldı.

1925’te Sun Yat Sen’in ölümünden sonra Çan Kay-Şek, KMT’nin sol
kanadının önderi durumuna geldi. 1926’da Çin’i birleştirme savaşlarının öncüsü
olan Kuzey Savaşı’nın kumandanı tayin edildi. Kuzey Savaşı sırasında KMT-ÇKP
ittifakı giderek zayıfladı. KMT orduları, ÇKP’nin örgütlediği grevlerin deste­ğiyle
Şanghay şehrine girdikten sonra, Çan Kay-Şek ÇKP önderlerini tutuklattı ve
kanlı bir katliam sonucu ÇKP’yi hükümetten attı.

Çan Kay-Şek 1930’larda gelişen KMT-ÇKP ça­tışması döneminde bir
asker olarak siyasi etkisini korudu. Bu sırada, ünlü tüccar ailesi Soonglar’ın
kızıyla evlendi ve karısının etkisiyle Hıristiyan oldu. Bu yıllarda KMT idaresi
ülke çapında zayıftı ve gittikçe toplumun desteğini yitirmekteydi. Güney ve
Kuzeybatı Çin’de egemen durumda olan ÇKP güçle­rine karşı, Çan Kay-Şek ve KMT
ancak savaş beylerinin desteğiyle ayakta kalabiliyordu.

193l’de Japonya Çin kıtasını ele geçirme girişimi­ne, Mançurya’yı
işgal ederek başladığında, Çan Kay- Şek Japonya’ya karşı mücadele yerine ÇKP’yi
ezme kampanyası açtı. Bu karar, Çin aydınları arasında ve kamuoyunda Çan
Kay-Şek’e karşı tepki yarattı. Kuzey Çin’de Japonlar’a karşı yoğun mücadele
veren ÇKP, yurtseverlerin gözünde gittikçe saygınlık kazandığı sırada, Çan
Kay-Şek hükümetini Güney Çin’deki Çunking Eyaleti’ne çekti. Burada “Yeni Hayat”
adlı Konfüçyusçuluk ile kimi Japon ahlak ilkeleri ve Batılı düşüncelerin
karışımı bir “devlet ideolojisi” kurmaya çalıştı.

Çan Kay-Şek 1936’da Japonya’ya karşı ÇKP ile ittifak kurdu. Bu
ittifakın kurulmasında Çan Kay- Şek’in Mançuryalı bir savaş beyi tarafından
Sian’a kaçırılması ve ÇKP’nin arabulucuğuyla serbest bıra­kılmasının olumlu
etkisi olmuştur. Çan Kay-Şek II. Dünya Savaşı’nda ABD ve SSCB’nin desteklediği
ÇKP ve KMT birleşik cephesi ordularının başkomu­tanı oldu.

II. Dünya Savaşı’nın bitişinden sonra ÇKP ve KMT koalisyon
hükümeti için yapılan çalışmalardan olumlu sonuç alınamadı ve yeniden iç savaş
başladı. Çan Kay-Şek kısa bir süre için yeni kurulan ulusal meclis tarafından
Çin’in ilk anayasal cumhurbaşkanı seçildiyse de, KMT hükümeti 1949’da ÇKP
güçleri karşısında tutunamadı ve Çan Kay-Şek hükümet üyeleri ile Taiwan
Adası’na kaçtı.

1949’da Çin Halk Cumhuriyeti kurulunca, Çan Kay-Şek’de Taiwan’da
Milliyetçi Çin Cumhuriyeti’ni kurdu. 1971’de Birleşmiş Milletler, Çin Halk
Cumhu­riyeti’ni Taiwan yerine resmen tanıdıktan sonra da Çan Kay-Şek yaşamının sonuna
kadar Çin’in meşru hükümeti olduğunu savundu. Öldükten sonra yerine oğlu
General Çang Çing-kuo geçti.

Çan Kay-Şek
Eserleri:

1. Sian: Coup d’Etat (Bn. Çan
   Kay-Şek ile), 1937, (“Sian Darbesi”);
2. This is our China, (“Bu Bizim Çinimiz”);
3. China Shall Rise Again, 1940 (“Çin Gene Yükselecek”);
4. Collected Wartıme Messages of General Chi’ang Ka’i-shek, 1937-1945, 2 cilt, 1946, (“General
   Çan Kay-Şek’ın Savaş Mesajları, 1937-1945”);
5. Soviet Russia in China: A summing up at 70, 1957, (“Sovyet Rusya
   Çin’de: Yetmişinde Birinin Değerlendir­mesi”);
6. China’s Destmy, ı957, (“Çin’in kaderi”).

Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri
Ansiklopedisi, Cilt 29, Anadolu yayıncılık, 1984.