Noam Chomsky kimdir? Hayatı ve Eserleri: (1928) ABD’li dilbilimci. Dilbilimde yeni bir çığır açan üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramının öncüsüdür. 7 Aralık 1928’de Philadelphia’da doğdu. SSCB’den ABD’ye göç etmiş bir ailenin oğludur. İbranice öğretmeni olan babasının Orta Çağ İbranice- si üstüne bir kitabı vardır. Chomsky daha lise çağındayken New York’taki ilerici, aydın Musevi çevresinin etkinliklerine ilgi duydu; Arap-Israil sorunuyla yakından ilgilendi. Lisans, yüksek lisans ve doktora çalışmalarını Philadelphia’daki Pennsylvania Üniversitesi’nde yaptı. Burada yapısalcı bir dilbilim eğitimi gördü ve dönemin ünlü dilbilimcisi Zellig Harris’in öğrencisi oldu. Harris’in politik düşüncelerinden de etkilenen Chomsky, bir süre dilbilim alanında onunla birlikte çalıştı. 1951-1955 arasında Harvard Üniversitesinde çalışmasını sağlayan bir bilimsel araştırma bursu kazandı. 1955’te MIT’e (Massachusetts Institute of Technology) öğretim üyesi olarak girdi. Daha sonra belirli sürelerle Princeton, Berkeley, Oxford, Cambridge, Yeni Delhi, Stanford, Leiden üniversitelerinde konuk profesör, konuşmacı ya da araştırmacı olarak bulundu. 1984’te MIT’de dilbilim profesörü olarak çalışmaktaydı. Kendisi gibi dilbilimci olan, Harvard Üniversitesi öğretim üyelerinden Carol Chomsky ile evlidir.
Chomsky dilbilimciliğinin yanı
sıra politika, felsefe ve ruhbilim alanlarındaki çalışmalarıyla ABD’ nin aydın
çevrelerinde etkili olmuştur. Gerçek aydınların insanlığı ilgilendiren konularda
tavırlarını belirtmeleri gerektiğine inanmaktadır. Özellikle 1965-1973 arası
ABD Hükümeti’nin Vietnam politikasına karşı yürütülen harekette yazıları ve
konuşmalarıyla önemli bir rol oynamıştır. Kapitalist sistemin yanı sıra
sosyalizmi de eleştirmiş, özellikle SSCB’deki yönetici kesime eleştiriler
yöneltmiştir. 1969’da yazdığı American Power and the New
Mandarins (“Amerikan Gücü ve Yem
Mandarinler”) adlı kitabında ABD’de “liberal” gözüken akademik kurumların,
var olan kapitalist sisteme nasıl hizmet ettiklerini ve Vietnam’daki ABD
emperyalizminin çeşitli yönlerini anlatır. 1973’te yazdığı For Reasons of State,
onun politik görüşlerini ve politik kuramını en açık seçik ortaya koyan
kitabıdır. Bu kitapta Çin Hindi’ndeki savaşla ilgili makaleleri, Pentagon
Dosyası’nın titiz ve eleştirel bir incelemesi, Amerikan süper gücü üstüne
eleştirel görüşleri, hükümetlerin kriz dönemlerinde üniversitenin rolü üzerine
düşünceleri, ayrıca Skinner’in davranışçı yaklaşımının bir eleştirisi ile dil
ve özgürlük üstüne bir deneme yer alır. Vietnam sorununun kapanmasından sonra
da ABD Hükümeti’nin karıştığı çeşitli olaylar konusunda Amerikan kamuoyunu
bilinçlendirmek ve aydınlatmak amacını güden Chomsky’nin Arap-Israil çatışması,
Şah döneminde ABD-Iran ilişkisi ve insan hakları konusunda birçok çalışması
vardır.
Chomsky felsefe, dilbilim ve
ruhbilimin birbirlerinden tümüyle ayrı ve kopuk alanlar değil, tersine bir
bütünün parçaları olduğunu düşünür. Ona göre
insanın düşünen, yaratıcı,
belirlenimci! (deterministte)
olmayan ve özgürlük arayan bir doğası vardır. Dilbilim
çalışmalarının, Descartes’a dayanan usçuluk (rationalism)
anlayışını büyük ölçüde doğruladığım savunur. Bloomfield ve Amerikan Yapısalcı
Dilbilim Okulu’nun benimsemiş olduğu davranışçı (behavıorist)
ve deneyselci (empirisist)
anlayışın kesinlikle karşısındadır. Bu anlayış, insanın hareketlerini ve
kararlarını daha önce olan olayların ortaya çıkardığı neden-sonuç ilişkilerince
belirlenen bir çerçevede ele alır. Oysa Chomsky’ye göre çeşitli yetilerle donatılmış
olarak dünyaya gelen insanın bilgi edinebilmesi, çevresindeki uyaranların (stimulus)
belirlemesiyle değil, yetilerinin ona kazandırdığı özgürlüklerle olur. Chomsky
bu görüşlerini birçok yazısına ve kitabına konu etmiştir.
Chomsky Cartesian Linguistics’de
(“Kartezyen Dilbilim”) dilbilimin
usçuluğu nasıl doğruladığını, Language and Mind
(“Dil ve Zihin”) adlı kitabında da
dil yetisinin usun bir parçası olduğunu göstermeye çalışmıştır. Problems of Knowledge and Freedom (“Bilgi ve Özgürlük Sorunları”) başlığı
altında toplanan, 1971’de Cambridge Üniversitesinde verdiği ve “Russell
Konuşmaları” olarak bilinen bir dizi konferansında, dünyayı anlayıp yorumlama
ve değiştirme konusunda Russell’ın ele aldığı bazı noktalardan yola çıkar. Bu
konuşmalarında insanın yaşadığı kısıtlı deneyimlerin bu karmaşık dünyayı
algılamada yetersiz kaldığını ve bunun ancak doğuştan var olan yetiler yoluyla
başarılabileceğini, dilbilimden de aldığı çeşitli örneklerle kanıtlamaya
çalışır. Reflections
on Language (“Dil Üstüne Düşünceler”) adlı yapıtında da, dilin nasıl
edinildiğini araştırmanın insanın bilişsel yapılarını (cognitive struetures)
anlamaya yardımcı olduğunu ve bu bilişsel yapıların, insanın davranışlarında
yönlendirici bir etkisi olduğunu söyler. 1977’de Fransız dilbilimci Mitsu
Ronat ile yaptığı bir söyleşi daha sonra bazı değişikliklerle Language and Responsibility
(“Dil ve Sorumluluk”) adıyla yayımlanmıştır. Bu kitabın ilk bölümünde
Chomsky’nin politika, dil, ahlak ve aydınların işlevi gibi konulardaki görüşlerine,
ikinci bölümde ise, üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramının tanıtılmasına yer
vermiştir.
Chomsky’nin dil anlayışı,
yetiştiği yapısalcı görüşün öncülerinden olan Bloomfield’inkinden tümüyle
farklı olarak tümdengelim (deduetion)
yöntemine dayanır. Dilbilim, doğal dillerdeki ortak özellikleri belirlemelidir.
Bu açıdan Chomsky, Bloomfield’i eleştiren ünlü dilbilimci Roman Jakobson ile
aynı görüştedir. Jakobson gibi Chomsky de dilde -sesbilim, sözdizim ve
anlambilimde- evrensel bazı birimlerin olduğuna inanır. Burada “evrensel”
sözcüğü değişik bir biçimde kullanılmaktadır; sözü geçen bu birimler her dilde
bulunmayabilir, ancak bu birimlerin tanımı herhangi bir dildeki
kullanılışlarına bağlı olmadan, genel bir dilbilim kuramı içinde, daha soyut
ölçütlerle belirlenmiştir. Diller arasındaki benzerlikler, yüzeysel yapılardan
(surface strueture)
çok, daha soyut bir düzeyde bulunan derin yapılarda (deep strueture)
gözlemlenebilir. Chomsky’e göre, bütün diller arasında, soyut bir düzeyde de
olsa, benzerliklerin bulunması, ancak bütün insanların aynı dil yetisine sahip
olmaları ile açıklanabilir. Bu dil yetisi insanın biyolojik gelişimiyle
birlikte ortaya çıkar ve gerekli koşulların (bir dilin konuşulması gibi) bulunduğu
bir ortamda çocuk tarafından kullanılmaya başlanır. Bir çocuğun anadili, onun
yakın çevresinde konuşulan ve sürekli olarak duyduğu dildir. Yoksa hiçbir çocuk
belli bir dili anadili olarak konuşmak üzere doğmamıştır.
Noam Chomsky, çocukların dili
yaratıcı bir biçimde kullanabilmelerinin, yani daha önce hiç duymadıkları
tümcelerde olduğu gibi, ilk kez duydukları bir tümceyi anlayabilmelerinin ancak
insanın beyninde, bir bakıma bir bilgisayar olarak düşünülebilecek soyut bir
evrensel dilbilgisi sisteminin (dizge) var olmasıyla açıklanabileceğini ileri
sürer. Çocuk, yetisinin bir parçası olan bu evrensel dilbilgisi sistemi ile
doğar, bu sistemin sayesinde, hangi dili duvarsa onu öğrenir ve o dilin
özelliklerini edinir. Üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramına göre,
dilbilimcilerin en güç görevlerinden biri de işte bu evrensel dilbilgisi sisteminin
işleyişini açıklayacak olan birimlerin ve kuralların ortaya çıkarılmasıdır.
Davranışçı ve deneyselci görüşün benimsediği dil anlayışına göre çocuk çevresinde
konuşulanları tekrarlayarak o dili öğrenir. Noam Chomsky bu görüşün, çocuğun
daha önce hiç duymadığı bir tümceyi nasıl kurduğunu ve anladığını
açıklamadığını ileri sürerek davranışçıları sert bir biçimde eleştirmiştir.
Böylelikle ruhbilimde de uzun süren tartışmalara ve yeni araştırmaların
yapılmasına yol açmıştır. Zamanın ünlü davranışçı ruhbilimcisi Skinner ile olan
görüş ayrılıkları, 1959’da Chomsky’nin Skinner’ın Verbal Behavıor
(“Sözsel Davranış”) adlı kitabını
eleştirmesiyle başlamış, uzun yıllar her iki bilim adamının çeşitli yazılarına
konu olmuştur.
Noam Chomsky için insanın dil vb.
davranışlarının gözlemlenebilir yanları, ancak bu davranışların altında yatan
gizli kuralları anlamaya yaradığı sürece önemlidir; bilim de bu gizli, doğrudan
elde edilmeyen kuralların ortaya çıkarılmasıyla ilerleyecektir. İnsanların
sözsel davranışları, yanı dili kullanışları onların dilsel edimleridir (linguistic performance).
Dilsel edinç (linguistic competence) ise insanların anadilleri üstünde sahip oldukları bilgidir, ancak genellikle insanlar böyle bir bilgiye sahip olduklarının bilincinde değildir. Noam Chomsky dilsel edimi bir buzulun suyun üstündeki gözle görülebilir parçasına benzetir, dilsel edinç ise buzulun deniz altında kalan, görülmeyen bölümüdür; bu bölüm olmadan suyun üstündeki parça da olama?. Noam Chomsky için dilde asıl amaç edinci anlamak ve betimlemektir; bu da kısmen edim yoluyla olabilir. Chomsky’nın 1957’de yazdığı ve üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramının temellerini oluşturan Syntactıc Struaıtres (‘Sözdizimsel Yapılar’) adlı kitabı çıkmadan önce Amerikalı dilbilimciler için dilbilim, yalnızca insan dilinin öğelerinin saptanmasını ve sınıflandırılmasını amaç edinmiş bir disiplindi. Chomsky’nin, tümcelerin sözdizimsel yapılarını belirlemeye çalıştığı bu yapıtında, Amerikan Yapısalcılığı’nın ve özellikle Harris’ın izlerine rastlanır. Ancak onlardan ayrıldığı en önemli nokta, Amerikan Yapısalcılarından önce yaşamıs olan Wilhelm von Humbolt ve F. de Saussure’ün de önemle üzerinde durmuş oldukları- dilin “yaratıcı” yanının yeniden vurgulanmasıdır. Bir dilde yapılabilecek olan tümceler sonsuzdur, ancak bu tümcelerin sınırlı olan sözdizimsel yapılarının belirli kuralları vardır. Chomsky’e göre dilbilimcilerin görevi bu kuralların ortaya çıkarılması ve biçimsel (formül) olarak betimlenmesidir.
Üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramı, Chomsky’nin 1965’te yayımlanan Aspects of the Theory ot Syntax (“Sözdizim Kuramının Çeşitli Yönleri”) adlı kitabında olgunluğa erişir; bürün sorun dildeki belirli seslerin yan yana dizilmesi ile taşıdıkları anlam arasındaki ilişkinin çözümlenmesi ve açıklanmasıdır. Bloomfield ve Amerikan Dilbilim Okulu’nun. dikkatle toplanmış olan bir bütünceye (corptus) dayanan dil betimlemeleri, Noam Chomsky için doyurucu olmaktan çok uzaktır. Bir bütünce, ne kadar titizlikle toplanmış olursa olsun, bir dilin nasıl kullanıldığını bütün yönleriyle gösteremez ve dilbilimde asıl amaç olan dilsel edinci anlamak için yetersizdir. Ayrıca, insanlar dilsel edimlerinde, yani bir dili kullanırken her zaman düzgün tümcelerle konuşmadıklarından ve çeşitli nedenlerle dil hataları yaptıklarından, bir bütüncede bir dil betimlemesi için yanıltıcı olabilecek veriler bulunabilir. Üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramı dilsel edinci betimlemeyi amaç edindiği için, insanların konuşurken yaptığı dil hatalarının böyle bir betimlemede yeri yoktur. Bir bakıma bu kuram ile betimlenen, “idealize” edilmiş bir dilsel edinç olacaktır ve bu da kuramın zayıf yanlarından biridir. Üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuranıma yöneltilen eleştirilerden bazıları, “ideal” konuşmacı ve dinleyici olamayan bir dünyada böyle bir “idealizasyon”a gidilmesinin dili anlama bakımından yararlı olmadığını vurgular.
Dilsel
edincin ortaya çıkarılmasında, edimden yararlanılabileceği gibi, bir dili
anadil olarak konuşanların sahip oldukları dilsel seziler (linguistic ıntutitıon ) de
önemli bir ver tutar. Bu dilsel seziler sayesinde insanlar çeşitli dilsel
yargılarda bulunurlar. Örneğin aynı dili anadil olarak konuşan bütün insanlar
-okuma yazma bilseler de, bilmeseler de- bir tümcenin sözdizimsel olarak doğru
kabul edilip edilmeyeceği, bir tümcenin birden fazla anlamı olup olmadığı ya da
değişik sözdizisel yapıları olan tümcelerin aynı anlama gelip gelmediği
konusunda genellikle aynı yargıya varırlar. Bu da aynı anadili konuşan
insanların, bilinçsiz bir düzeyde de olsa, belirli dil kurallarına sahip
olduklarını gösterir; böyle veriler dilsel edinci ortaya çıkarmakta çok
yararlıdır.
Biçimsel
bir dil kuramı olan üretici-dönüşümsel dilbilgisi için bir dilin “gramer”i,
sesbilim, sözdizim ve anlambilimden oluşan bir kurallar sistemidir. Ancak, bu
üç ana bölüm içinde asıl ağırlık sözdizimdedir. Bu kurama göre, sesbilim
bölümünde o dilin ses sistemi betimlenir, yani o dildeki ses birimlerinin
ayırıcı özellikleri saptanır, değerlendirilir ve o dilde bulunan sesbilim
kuralları verilir.
Bu sesbilim kuralları, sözdizimin ürettiği yüzeysel yapıya uygulanarak bir tümcenin seslendirilmesini sağlarlar. Chomsky’nin, 1968’de Morris Halle ile birlikte yazdığı ve üretici sesbilim kuramının en kapsamlı örneklerinden biri olan (“İngilizce’nin Ses Düzeni’’) İngilizce’nin ses sistemi, bu kuram çerçevesinde incelenir. Anlambilim de gene sözdizime bağımlıdır, dildeki anlambilim kuralları sözdizimdeki derin yapıya uygulanarak bir tümcenin hangi anlama geldiğini belirlerler. Noam Chomsky, dilin sözdizimsel yapısı üzerinde çok durmuş, kuramında kendinden önceki dilbilimciler gibi anlambilime pek yer vermemiştir. Onun için dil kendi içinde yeterli bir sistemdir; iletişim amacı ile kullanılması bir rastlantıdır.
Üretici-dönüşümsel
dilbilgisi kuramı, özellikle 1965’ten sonra, basta ABD olmak üzere bütün
dünyada dilbilim alanında yapılan çalışmaları etkilemiş ve yönlendirmiştir. Bu
kuram çerçevesinde, çeşitli dillerdeki başarılı ve başarısız uygulamaları
gösteren sayısız inceleme ve pek çok ders kitabı vardır.
Chomsky’nin
öncülüğünü yaptığı ve bugün özellikle MlT’deki dilbilimcilerin basını çektiği
üretici-dönüşümsel dilbilgisi kuramı çeşitli eleştirilere de uğramıştır.
Dilsel edim ile edinç ayırımlarının gerçekten var olmadığını ileri süren bazı
dilbilimciler, bu kavramlara davalı bir kuramın geçerliliğim de
sorgulamışlardır.
Bir
başka eleştiri de dil betimlemelerinde başlangıç noktasının Chomsky’nin
kuramında ileri sürdüğü gibi sözdizimi değil anlambilim olduğudur. Yani, tümcelerin
derin yapıları sözdiziminden çok anlamı biçimsel olarak göstermelidir. Lakoft,
McCawley, Ross gibi Amerikalı dilbilimcilerce geliştirilen ve “üretici
anlambilim” diye bilinen bu görüş, sözdizimsel yapının anlamı belirlediğini
savunan Chomsky’nin kuramının tersine, bir tümcenin anlamının onun sözdizimini
belirlediğini ileri sürer.
Chomsky
Eserleri:
- Sözdizimsel Yapılar
- Dilbilim Kuramında Yeni Tartışma Konuları
- Sözdizim Kuranımın Çeşitli Yönleri
- Kartezyen Dilbilim
- Üretici Dilbilgisi Kuramında Çeşitli Konular
- Dil ve Zihin
- İngilizce’nin Ses
Düzeni - Amerikan Gücü ve Yeni Mandarinler
- Asya’yla Savaşırken
- Bilgi ve Özgürlük Sorunları
- Üretici Dilbilgisinde Anlambilim Üstüne Çalışmalar
- Dil Üstüne Düşünceler
- Dil ve Sorumluluk
- Kurallar ve Simgeler
Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri
Ansiklopedisi, Cilt 26, Anadolu yayıncılık.
Yorumlar kapalı.