Joannes Buridanus kimdir? Hayatı ve eserleri: (1295-1358) Fransız, filozof. Adcı felsefeyi savunmuş, özgür seçim sorunuyla ilgilenmiştir. Artois bölgesindeki Bethune’de doğdu. Paris Üniversitesi’nde Occamlı William’dan felsefe öğrenimi gördü. 1328-1340 arasında bu üniversitede önce öğretim üyesi sonra da iki kez rektör oldu. 1345’te Roma’da Paris Üniversitesi’nin çıkarlarını savunmakla görevlendirildi. Kimi kaynaklar Viyana Üniversitesi’ni kurduğunu belirtirlerse de, bu konuda kesin bilgi yoktur.
Buridanus’un felsefe anlayışı Occamlı William doğrultusundadır. Ancak, kimi doğacı ve deneyci görüşlerde onu aşar. Tümellerin tikellerden önce mi sonra mı geldiği sorununda, duyu gözlemlerinden yola çıkarak tikellerin önce geldiğini savunmuştur. Bir süre sonra ise, önceki görüşünü de değiştirerek tümel duyunun tikelden önce oluştuğunu, çünkü kesin bilginin, önce karışık olan duyu bilgisinden sonra geldiği sonucuna varmıştır. Ona göre bir nesneye uzaktan bakıldığında, iyice ayırt edilemez, bu yüzden de karmaşık ya da tümeldir. Sonra nesne daha belirginleşir ve tam görüldüğünde tikel bir durum alır. Bu, duyu bilgisinin ussal bilgiden üstün olduğunu gösterir.
Buridanus’un fiziği deney üzerine kuruludur. En önemli fizik kuramı “impetus”tur. Aristotelesçi “yerel devinim” kuramına karşı olarak-o, atılan nesnenin elden çıktıktan sonra da devinimi sürdürdüğü görüşünü savunur. Bu devinme nesneleri atan yüzünden değil, atıldıklarında onlara yapışan devindirıci güç nedeniyledir.
Buridanus bu kuramı uzaya da uygular. Gök varlıkları kutsal bir güç itişiyle sağlanan “impetus” aracılığıyla devinebilirler. Bu devinim süreklidir, çünkü orada engelleyici güçler yoktur.
Özgür seçim sorunuyla ilgili görüşü “Buridanus’ un eşeği” denen bir örnek olayla dile getirilir. Bu örnek, kendisine eşit uzaklıkta bulunan ve eşit ölçüde çekici iki ot yığınından hangisini seçeceğine karar veremeyen eşeğin açlıktan ölüşünü betimler. Düşünürün, özgün yapıtlarında geçmeyen bu örneği, sonradan ona karşı olanların uydurdukları sanılmaktadır. Buridanus’a göre biri daha çok, öteki daha az olmak üzere, iki iyi nesne arasındaki özgür seçim, us doğrultusundadır. Ancak eş düzeydeki iki iyi söz konusu olduğunda seçim yapılamaz. İşte, eşeğin durumuna benzetilen de budur. Buridanus, bu savıyla özgür seçimi yadsımak istememiş, ancak bunun us yargısının engellenmesiyle olanaklı olduğunu savunmuştur.
Ona göre her sorun, iki karşıt güdü arasına yerleşerek, her ikisinden de bağımsız bir biçimde karar verilmesine yol açar. Bu nedenle özgürlük söz konusu değildir, çünkü artık ortada eylem yoktur; her iki yana karşı da eşit bir ilgisizlik duyunca bunlardan birini yeğlemenin bir anlamı kalmaz. İstencin doğal olarak iyiliğe yöneldiği öne sürülse de araçlardan biri seçildikten sonra özgürlük kalmaz; bu nedenle, devinimin kural ve güdüsü söz konusu olamaz, bu durum us kurallarıyla bağdaşmaz.
Kötüyü yeğlemek ona göre ya bilgisizlikten ya da karışıklıktan olabilir. Buridanus, istenci anlak ve duyu yönelimlerinden ayırmıştır. İstenç anlakla devindirilirse edilgin, bağımsız devinirse etkindir. Etkin bir istenç için ahlak özgürlüğü gereklidir, yoksa istenç çelişkiye götürür.
Joannes Buridanus Eserleri:
- 1.1487, (“Diyalektik Üstüne Küçük Özetler”);
- 2.1489, (“Mantığın Özeti”);
- 3.1489, (“Safsatalar”);
- 4.1516, (“Aristoteles Etik’inin 10. Kitabı Üzerine Araştırmalar”);
- 5.1518, (“Aristoteles’de Metafizik”).
Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Cilt 21, Anadolu yayıncılık, 1983
Yorumlar kapalı.