Cüveyni kimdir? Hayatı ve eserleri: (1226-1283) İlhanlı devlet adamı, tarihçi. Moğollar ile ilgili önemli bir tarih yazmıştır. Alaeddin Atamelik b. Muhammed Cüveyni, Horasan’ın Cüveyn kentinde doğdu, 5 Mart 1283’te Muğan’da öldü. Yaşamı hakkındaki bilgiler ancak
Tarih-i Cihangüşa adlı yapıtından çıkartılabilmektedir. Cüveyni’ye göre soyu on üç kuşaktaAbbasiler’ in ünlü hâcibi Fazl b.er-Rabi’ye çıkar. Ataları Büyük Selçuklular ile Harezmşahlar ve Moğollar devrinde önemli devlet görevlerinde bulundular. Babası Bahaeddin Muhammed, Ogedey Han’ın İran’daki genel valilerine vekâlet etti.
Cüveyni, genç yaşta Argun’un divanındaki özel kâtiplerinin yanında görev aldı. Hülagu, 1256’da İran’a gelince Cüveyni onun hizmetine girdi. İsmaililer’in ortadan kaldırılması için Hülagu’nun yaptığı seferlere katıldı. Alamut’un alınmasında bulundu. Buranın ünlü kütüphanesi ile gök gözlem araçlarının yok edilmesini önledi.
Hülagu, 1258’de Bağdat’ı aldıktan sonra Irak ve Huzistan’ın yönetimini Cüveyni’ye verdi. Kardeşi Şemseddin Muhammed’i de vezirliğe atadı. Cüveyni, Hülagu’nun ölümüne kadar bu görevde kaldı. Onun yerme geçen Abaka döneminde (1264-1282) de bağımsız olarak Irak’ı yönetti. Köylülerle toprak sahiplerinin verdikleri ağır vergileri kaldırdı. Sulama işlerini düzenledi. Anbar’dan Kufe ve Necef’e uzanan bir su kanalı yaptırdı. Kanalın iki yakasında 150 yeni köy kurdurdu.
Cüveyni, 1281’de devletin parasını kendi hesabına geçiriyor diye Abaka’ya şikâyet edildi ve serveti elinden alınarak tutuklandı. Ama kısa bir süre sonra aklandı. Cüveyni’yi bu tür suçlamalarla gözden düşüre- meyen düşmanları bu kez onun Mısır Memlukleri ile gizli ilişkilerde bulunduğunu ileri sürdüler. Abaka durumun araştırılmasını istedi. Bağdat’ta yapılan soruşturmadan bir sonuç alınamadı. Cüveyni soruşturma kurulu ile birlikte hükümdarın yanına gitmek için yola çıktı. Hamedan’da iken Abaka’nın ölüm haberini aldı. Yeni hükümdar Ahmed Tekudâr, Cüveyni’yi eski görevine atadı, servetini de geri verdi.
Geniş bir kültür birikimi olan Cüveyni, döneminin büyük münşilerinden sayılır. En önemli yapıtı, Moğol tarihinin temel kaynaklarından biri olan Tarih-i Cihangüşar’dır. 1253 ya da 1254’te yazmaya başladığı yapıtını 1259’da tamamlamıştır. Kitapta anlatılan olayların büyük bir bölümü gözlemlerine dayanır.
Üç ciltlik yapıtın birinci cildinde Moğollar’ın gelenek ve görenekleri ile Cengiz yasasına ayrılmış iki bölüm vardır. Kitapta ayrıca Cengiz’in ortaya çıkışından ölümüne kadar geçen süre, Uygurlar’la ilişkileri, Uygurlar’ın dinleri ve gelenekleri anlatılır. İkinci ciltte, Harezmşahlar devleti ile Karahıtaylar’ın tarihleri, Ogedey döneminden başlayarak Hülagu’nun İran’a girişine kadar geçen olaylar verilir. Son cilt, 125l’de Möngke (Mengü) Han’ın tahta çıkış töreni ile başlar, Hülagu’nun İran seferi, İsmaili kalelerinin alınışı ve yıktırılmaları, İsmaililer hakkında ayrıntılı bilgileri içerir.
Cüveyni’den sonra gelen tarihçilerden Abdullah b. Feyzullah Reşideddin, Ebü’l-Ferec ve Şehabeddin Ahmed Dımışki bu yapıttan önemli ölçüde yararlanmışlardır.
Cüveyni Eserleri:
- The Tarih-i Jahân-Gusha of Ala’ud-Din Ata-Malik-i Juvayni, (ö.s.), Mirza Muhammed Kazvini (yay.), 3 cilt, 1912-1937.
Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Cilt 28, Anadolu yayıncılık.
Yorumlar kapalı.