EL-EMÂLÎ – EBU ALİ EL-KÂLÎ
Ebu Ali el-Kâlî’nin (ö. 356/967) dil ve edebiyata dair eseri. Endülüs’te 330-350 (941-961) yılları arasında kaleme alınmıştır. Ebû Ali mukaddimede eseri hakkında bilgi verirken çeşitli konulara dair bilgileri (ahbâr), şiirleri, atasözlerini (emsal) ve garîb kelimeleri (nevâdir) derlediğini; garîb kelimeleri açıklayarak, şiirleri seçerek, bilgileri ise iyice tetkik ederek eserine aldığını söylemektedir. Bunun yanında ga-rîbü’l-Kur’ân ve Hz. Peygamber’in ha-disleriyle ilgili bazı konulara da yer verdiğini, ibdâl ve itbâ’ gibi konulan kimsenin ele almadığı şekilde işlediğini belirtmektedir.
el-Emâl’de konular “matlab” başlığı ile birbirinden ayrılmıştır. Müellif eserini, ezberindeki bilgileri öğrencilerine yazdırmak suretiyle meydana getirdiği için kitabın konulan belli bir esasa göre sıralanmamıştır. Bununla beraber nakledilen bilgilerin kimlerden alındığı belirtilmiştir.
Eserde kelimelerin morfolojik yapısı, harflerinin dizilişi ve bunların anlamla ilişkisi ele alınmakta, bu konularda değişik Arap lehçeleri hakkında geniş bilgi verilmektedir. Bu arada çok sayıda atasözü nakledildiği gibi çeşitli edebî üslûplara temas edilerek bunlar arasındaki farklar belirtilmektedir. Eserde, halife meclislerinde veya emirlerin huzurunda yapılan edebî sohbet ve hitabelerle diğer konulara geniş yer ayrılmıştır. Bunların çoğunun Emevîler’le ilgili olması devrin kültür hayatına ışık tutmakta ve Emevî tarihi bakımından esere ayrı bir değer kazandırmaktadır. el-Emâlî’öe çok sayıda hadis ve sahabe sözünün açıklaması bulunmaktadır. Ancak diğer edebiyat kitaplarında olduğu gibi bu eserde de rivayet edilen hadis ve haberlerin İhtiyatla karşılanması gerekir; zira bunların sahihleri yanında zayıf ve uydurma olanları da vardır. Arap edebiyatı ve kültürünün bir ansiklopedisi mahiyetindeki eserde genel olarak işaret edilen bu konuların dışında daha birçok konu yer almaktadır.
İbnü’l-Kıftî. telif edildiği çağdan itibaren büyük bir şöhrete kavuşan el-Emâ-Jf’nin, konusunda yazılmış kitapların en mükemmeli ve en faydalısı olduğunu söylemektedir. İbn Haldun da hocalarının, edebî bilgilere dair İbn Kuteybe’nin Edebü’l-kâtib’l Müberred’in el-KânüI’i, Câhiz’in el-Beyân ve’t-tebyîn’i ile Ebû Ali el-Kâlî’nin en-Nevâdir’ (el-Emâlî) olmak üzere dört temel eser kabul ettiklerini, diğerlerinin bunlara tâbi olduğunu söylediklerini nakletmektedir, ei-Emâlî’deki metinler ve açıklamaları ile garîb kelimeler ve anlaşılması zor ifadeler için yapılan izahlar, manzum ve mensur metinlerin seçiminde gösterilen başarı, Ebû Ali’nin edebî zevk bakımından benzeri az bulunur dilcilerden biri olduğunu gösterir.
Başta İstanbul kütüphaneleri olmak üzere Avrupa’nın çeşitli merkezlerinde ve Kahire kütüphanelerinde çok sayıda yazma nüshası bulunan[1][96] el-EmÛISÜk defa Bu-lak’ta iki cilt halinde basılmıştır (1324). F. Krenkovv ve A. Bevan, eserde şiirleri nakledilen şairlerin adlarıyla bu şiirlerin kafiye fihristini hazırlayarak neşretmiş-lerdir[2][97]. el-Emâlî’nm ikinci baskısı Muhammed Abdülcevâd el-Asmaî’nin tashih ve notlarıyla yapılmıştır[3][98]. Bu baskı iki kitaptan oluşmaktadır. Birinci kitapta naşirin müellif ve esere dair on sekiz sayfalık bir girişiyle el-Emâlî iki ayrı cilt halinde yer almaktadır. İkinci kitapta İse yine Ebû Ali el-Kâlî’ye ait Zeyiü’î-Emâ-lî ve’n – nevâdir ile Vezir Ebû Ubeyd el-Bekrî’nin (ö. 487/1094) et-Tenbîh Qalâ evhâmi Ebî cAlî ü Emâlîhi adlı eseri bulunmaktadır. Bekrfnin el-Emâlî’de-ki hatalarla ilgili olan bu eseri daha önce Antuvan Sâlihânî el-Yesûî tarafından neşre hazırlanmakla birlikte ayrıca basılmayıp el-Emâlî’nm son cildi olarak yayımlanmıştır. Eserin sonunda Muhammed Abdülcevâd el-Asmafnin hazırladığı muhtelif indeksler bulunmaktadır.
Ebû Ubeyd el-Bekrfnin eser üzerinde ayrıca el-Le3âlî fî şerhi’1-Emâlî adlı bir şerhi de vardır. Bu şerh Abdülazîz el-Meymenî’nin tahkikiyle ve Simtü’l-Le’âlî îî şerhi Emâli’1-Kölî adıyla yayımlanmıştır[4][99]. Ömer Dek-kak eserden seçtiği bazı metinleri Şü-zûrü 1 -Emâlî adıyla neşretmiştir[5][100]. el-Emâlî üzerine Endülüs âlimleri tarafından yapıldığı kaydedilen şerh ve muhtasar tarzındaki çalışmaların hiçbiri günümüze kadar gelmemiştir.[6][101]
Bibliyografya:
Ebû Ali el-Kâlî. el-Emâlî, I-IV[7][102], Kahire 1344/1926 — Beyrut, ts.[8][103], naşirin mukaddimesi, s. t-h.; İbnü’l-Kıftr. İnbâhü’r-ruüât, I, 240-241; İbn Haldun. Mukaddime, III, 1277-1278; Serkîs, Mu’cem, II, 1489-1490; Brockelmann, GAL, I, 139; Suppt., I, 202-203; İzzet Hasan, el-Mektebetü’t-Wabiyye, Dımaşk 1390/1970, s. 266-269; Izzeddin İsmail, el-Meşâdirü’l-ede-biyye ue’l-luğaoiyye fi’t-türâşi’l-cArabî, Beyrut 1976, s. 215-221; Ömer ed-Dekkâk, Ebü ‘Alt el-Kâlî ue menhecüh fi’l-bahs ue’t-te’lîf, Halep 1977, s. 168-206; a.mlf.. Şüzürü’l-Emâlİ Dımaşk 1411/1991, s. 33-52; a.mtf.. Meşâdi-rü’t-türâsi’t-‘Arabîfi’t-luğa ve’l-me’dcim ue’t-edeb ue’t-terâcim, Beyrut, ts[9][104], s. 110-114; a.mlf.. “Ebû cAlî el-Kâlî ve kitâbühül-Emâlî”, MMLADm., XL/3 (1969), s. 527-537; Abdülatî el-Vadglrî, Ebû ‘Alî el-Kâlî ue eşeruh fi’d-dirâsâü’l-luğauiyye ve’l-edebiuye’bıl-Endelüs, Mağrib 1403/1983, s. 213-276; Ma’a I-Mektebe, s. 239-240; Mustafa eş-5ek’a. Menâhİcü’t-te’lîf ‘irıde’l-‘ulemâ1 i’l-‘Arab, Beyrut 1991, s. 361-367; Abdül-vehhâb Hamûde. “Emâli’1-Kâlî”, ME, XXV/2 (1954), s. 193-197; Jaakko Hâmeen-Anttila, “Lexical Ibdâl (al-Qall and his al-Amâlî)”, SO, LXXI (1993), s. 53-55; Moh. Ben Cheneb, “Kâ-lîn, İA, VI, 133; R. Sellheim, “al-Kâli”, El2 (İng), IV, 501; Ahmed Kemâl Zekî, “Emâli’1-Kâlî”, Tl, Kahire, ts., V, 51-60.
