Cavid Bey kimdir? Hayatı ve Eserleri: (1875-1926) Osmanlı maliyeci ve siyaset adamı. İttihat ve Terakki’nin maliye politikasını belirlemiştir. Mehmed Cavid Bey 1875’te Selanik’te doğdu. 26 Ağustos 1926’da Ankara’da öldü. Ticaretle uğraşan Recep Naim Efendi’nin oğludur. Selanik’te Feyz-i Sıbyan Rüşdiyesi’nde okuduktan sonra İstanbul’a giderek Dersaâdet İdadisi’ni ve Mülkiye Mektebi’ni bitirdi (1896). Aynı yıl Ziraat Bankası’na memur olarak girdi. Ertesi yıl Maarif Nezareti İstatistik Şubesi’ne, 1899’da da Rüşdiye Mektepleri İdaresi başkâtipliğine atandı. Bu arada 1898’den 1902’ye değin Ayasofva Merkez Rüşdiyesi ve Darülmuallimin-i Aliye’de ‘Yüksek Öğretmen Okulu’ İlm-i Servet ve Maliye öğretmenliği görevlerini de sürdürdü. 1902’de Selanik’ e giderek Mekteb-i Fevzive adını alan eski okuluna müdür ve Selanik İdadisi’ne de ilm-i servet öğretmeni oldu,
O sırada Selanik’te gizli olarak çalışan ve daha sonra 19C7’de İttihat ve Terakki Cemiyeti ile birleşecek olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’ne girdi. Meşrutiyetin yeniden kurulması için çalışanlar arasında yer aldı.Cemiyet tarafından çeşitli Makedonya komitalarıyla ittifak görüşmeleri yapmak amacıyla Sofya ve Bükreş’e gönderildi.
1908’de Il. Meşrutiyet’in ilanının hemen ardından İstanbul’a giderek Mülkiye Mektebi’ne ve Darel-fünun’a iktisat öğretmeni oldu. Bu görevi İ909’da Maliye Nazırı olana değin sürdürdü. Cavid Bey Meclis-i Mebusan’ın 1. (Aralık 1908-Nisan 1912) ve 2. (Nisan 1912-Ağustos 1912) dönemlerinde Selanik; dönemde ise (Mayıs 1914-Aralık 1918) Biga mebusu olarak bulundu. Meclisin bütçe encümeni raportörlüğüne seçildi. Haziran 19C9’da Hüseyin Hilmi Paşa hükümetine maliye nazırı olarak atandı. İbrahim Hakkı Paşa hükümetinde de sürdürdüğü bu görevden 9 Mayıs 1911 ’de kabinedeki öbür ittihatçı Babanzade İsmail Bey’le birlikte istifa etti.
Cavid Bey, Şubat 1912’de Sait Paşa hükümetine nafıa nazırı (bayındırlık bakanı) olarak girdi. Mayıs 1912’de Nail Bey’in istifası üzerine avnı hükümette maliye nazırı oldu. Temmuz 1912’de hükümetin istila etmesi ile görevden ayrıldı.
Mart 1914’te yeniden maliye nazırlığına atanan Cavid Bey, Osmanlı Devleti’nin I.Dünya Savaşı’na girmesi üzerine 5 Kasım 1914’te maliye nazırlığından ayrıldı. Dahiliye nazırı Talat Paşa maliye nazırlığını da üstlendi. Ancak Cavid Bey’e danışmaksızın mali
kararlar vermedi. Cavid Bey, 1917 başlarında Hüseyin Cahit (Yalçın) ve Selanikli tüccar Tevfik Bey’le birlikte 4 milyon lira sermayeli Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası’nı kurdu. Kuruluş gerekçesinde iktisadi gelişme için milli bir bankanın zorunlu olduğu, bu yolla özel sermayenin sanayi yatırımlarına yöneltilmesinin amaçlandığı, böylece Osmanlılar’ın yabancıların iktisadi denetiminden kurtularak kendi özgücüyle sanayileşmesini gerçekleştireceği öngörülüyordu.
10 Şubat 1917’de Talat Paşa hükümetine maliye nazırı olarak atanan Cavid Bey, daha sonra İzzet Paşa hükümetinde de bu görevde kaldı. Kasım 1918’de İzzet Paşa’nın istifası üzerine maliye nazırlığı sona erdi. Ardından Düyun-ı Umumiye Osmanlı Dayinler vekilliğine seçildi. Mondros Mütarekesi sonrasında Damat Feri d Paşa hükümetinin kurduğu Divan-ı Harb-i Örfî tarafından gıyabında 15 yıla mahkûm edildi. Bir süre İstanbul’da saklandı. Aralık 1919’da Avrupa’ya kaçtı. 1920’de İsviçre’de Il.Abdülhamid’in küçük oğlu Burhaneddin Efendi’nin eski eşi Aliye Hanımla evlendi.
Şubat 1921’de Londra Konferansı’na delege olarak katıldı. Temmuz 1922’de Düyun-ı Umumiye temsilcisi olarak İstanbul’a döndü. Kasım 1922’de Lozan’a giden Türk delegasyonuna mali danışman olarak katıldıysa da daha sonra bu görevden alındı.
Cavid Bey, Haziran 1926’da İzmir’de Atatürk’e karşı hazırlanan suikast girişimi nedeniyle suçlanarak tutuklandı. İstiklal Mahkemesi’nde yargılandıktan sonra suçlu görülerek 26 Ağustos 1926’da Ankara’da idam edildi.
Ülkeyle ilgili verilerin sayısal olarak saptanması gereğinden yola çıkan Cavid Bey 1909’da Türkiye’deki ilk kuramsal istatistik kitabı olan İhsaıyat’ı (İstatistik) yayımladı. Aynı yıl Ahmet Şuayıb ve Rıza Tevfik (Bölükbaşı) ile Ulum-i, iktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası’nı çıkardı (1908-1911, 27 sayı). İktisadi ve siyasal alanda liberal dönüşümlerden yana olan Cavid Bey, devletin iktisadı alanda engelleyici her türlü müdahaleden kaçınması gerektiğini savunuyordu.
Klasik iktisat öğretisinden esinlenen Cavid Bey’e göre, toplumsal gelişim ancak çıkarları gözetilen bireylerin çabalarıyla gerçekleşir. Bu nedenle bireycilik her zaman toplumculuktan önde ele alınmalıdır. Osmanlı girişimciliği özendirilirken yabancı sermayeye de geniş olanaklar sağlanmalıdır. Gerekli temel yatırımları, yeterli yerli sermaye birikimi olmadığı için, ancak yabancı sermaye gerçekleştirebilir. Bu nedenle yabancı sermaye her türlü engelden arındırılmalıdır.
Ancak savaş yılları Cavid Bey’in liberal görüşlerim de etkiledi. Milli iktisat savunucularıyla uzlaşarak yerli ve yabancı sermayenin bağdaştırılması gereğini savunmaya başladı. Milli iktisatın geliştirilmesi düşüncesine yakınlaşması sonucu Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası’nın kuruluşuna katkıda bulundu.
- İlm-ı İktisat, 4 kitap, IS99-1901;
- İhsaiyat, 1909; Malumat-ı İktisadiye, 1913.
Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Cilt 24, Anadolu yayıncılık.
Yorumlar kapalı.