Cahiz kimdir? Hayatı eserleri:

Cahiz kimdir? Hayatı eserleri: (776-869) Arap, bilgin. İslam dünyasında Türk­ler hakkında bilgi veren ilk kitabı yazmıştır. Ebu Osman Amr b. Bekr b. Mahbub el-Cahiz, Basra’da doğdu, orada öldü. Arap-zenci karışımı bir soydan geliyordu. Gözlerinin patlaklığından ötürü Cahiz lakabını almıştır. Çocukluğunda ve gençliğinde, Basra’nın ünlü bilginleri Ebu Ubeyde, el-Esmaî ve Ebu Zeyd’den lügat, gramer, şiir ve tarih dersleri aldı. Basra’nın büyük camisinde toplandıklarından Meseldiler deni­len seçkin edebiyat, felsefe, bilim adamlarının etkisi altında yetişti. Basra panayırına gelen şairlerin, hatip­lerin şiirlerini ve konuşmalarını dinledi. Arap dilinin açık, seçik düzgün biçimini onlardan öğrendi.

Abbasi halifesi el-Memun (813-833),
halifelik üzerine yazdığı yapıtlarını beğenerek Cahiz’i Bağ­dat’a çağırdı. Cahiz, Bağdat ve Samarra’da halifenin ve devlet
büyüklerinin çevresine girdi.

Bağdat’ta bulunduğu sıralarda kaderi yadsıyıp, kul ettiklerinin
yaratıcısıdır diyen, Tanrı’nın sıfatları konusunda sünnet ehlinden ayrılan
Mutezile büyük­lerinden el-Nezzam ve Sümame b. Aşras’ın
etkisi altında kaldı.

el-Memun devrinde bir ara Divanü’r-Resail
baş­kanlığına getirildi, fakat üç gün sonra bu görevden ayrıldı. Cahiz
geçimini yapıtlarını sunduğu kimseler­den aldığı paralarla sağladı. Felç
ve damla hastalığına tutulup yaşamının sonuna doğru Basra’ya döndü.

Cahiz, Mutezile büyüklerinin düşüncelerini ka­bul etmekle birlikte bazı noktalarda onlardan ayrıla­rak Mutezile içinde bağımsız bir kelam okulu olan Cahiziyye’yi
kurmuştur. İlk üç halifenin savunucusu olduğu halde Emeviler’e düşmandı.
Ali’yi, Osman ve Muaviye’ye üstün tutardı Abbasiler’in ve Mutezile’nin düşmanları olan Şiîler’e karşı sertti. Cahiziyye okulu
Irak’ta tutunamamış
ancak Endülüs’te (İspanya) el-Kurtubi
bu görüşü yaymaya çalışmıştır.

Okuyup yazmaya, kitap toplamaya düşkün olan Cahiz, Arap edebiyatının en
çok yapıt veren yazarla­rından biridir. Cahiz’c ait olduğu sanılan 260’ı aşkın yapıtın 200 kadarının onun olduğu kesinlikle belirlen­miştir. 25 yapıtı tam, 65 yapıtı da eksik olarak günümüze kadar
gelebilmiştir.

Kitabü’l-Beyan ve’t-Tebyin adlı yapıtında Arap-lar’m şiir ve hitabet alanındaki yeteneklerini anlatır. Kitabü’l-Bühela, Cahiz’in günümüze kadar tam ola­rak gelen yapıtlarından biridir. Yergici bir yöntemle cimrilik irdelenir. Halk ağızlarından alıntılar yaparak yazdığı bu kitap anlaşılması en güç olanıdır. Fransız-caya da çevrilmiştir. Hayvanlar hakkında yazdığı Kitabü’l-Hayavan adlı yapıtı, günümüze tam olarak gelmiştir, içinde dil, edebiyat, kelamla ilgili bölümler de vardır. Cahiz bu yapıtını hazırlarken Arap kültür malzemesinin yanı sıra Yunan, Hint ve Iran kültürle­rinden aldığı malzemeyi de eklemiştir. Kitabü’l-Kavl fi’l-Biğal,Kitabü’l-Hayavan’a yazdığı ektir. Menakı-bı Cündu’l-Hılafe ve Fezaılü’l-Etrak adlı yapıtı, İslam dünyasında Türkler’e dair yazılan en eski yapıttır. Günümüze eksik olarak gelmiştir. Araplar’ın Türkler hakkındaki düşüncelerini yansıtır. Cahiz, kitapta yansız davranmaya çalışmış, kendi görüşlerini belirtmemiştir. Yapıt Türkçeye, ayrıca Kazak Bilimler Akademisi tarafından Kırgızcaya da çevrilmiştir (1956). Şiîler’e karşı ilk üç halifenin yasallığını savun­mak için yazdığı Kitabü’l-Osmaniyye adlı yapıtı günümüze kadar tam olarak gelmiştir.

Cahiz Eserleri:

1. Kitabü’l-Beyan
   ve’t-Tebyin, (ö.s.),
   2 cilt, 1895;
2. Kitabü’l-Bühela,
   (ö.s.), G. varı Vloten (yay.), 1900;
3. Kitabü’l-Hayavan,
   (ö.s.), 2 cilt, 1907;
4. Kitabü’l-Kavl
   fı’l-Biğal, (ö.s.),
   G. van Vloten (yay.), 1955;
5. Menakıb
   Cündi’l Hilafe
   ve Fezailü’l-Etrak, (ö.s.),
   G. van Vloten (vay.),1903, [Hilâfet
   Ordusunun Menkıbeleri ve Türkler’ in Faziletleri, (ö.s.), R. Şeşen (çev), 19671;
6. Kitabü’l-Osmaniyye,
   (ö.s.), Abdüsselam M.Harun (yay.), 1955.

Kaynak: Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, Cilt 22, Anadolu
yayıncılık.